به نقل از «مشرق»

حکایت نجات اثر قرآنی «راغب اصفهانی» از حمله مغولان

تاریخ انتشار: ۱۶ مرداد ۱۴۰۰ | کد خبر: ۳۲۷۴۷۴۹۸

«المفردات فی غریب القرآن» اثر راغب اصفهانی کتابی است که به بحث پیرامون معنای واژگان در قرآن می‌پردازد. این کتاب در زمان حمله قوم مغول به بغداد در سال ۶۵۶ هجری قمری در حال نابودی بود که به طرز معجزه‌آس

به گزارش مشرق، «المفردات فی غریب القرآن» یا «مفردات الفاظ قرآن»، از مهمترین واژه‌نامه‌های قرآنی به زبان عربی، تألیف راغب اصفهانی در قرن ۵ هجری قمری است.

بیشتر بخوانید: اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!

این اثر به فارسی هم ترجمه شده است.
 
روش راغب اصفهانی در این واژه‌نامه که بر اساس ماده اصلی کلمه مرتب شده، چنین است که نخست ماده را با معنای حقیقی‌اش می‌آورد، آنگاه مشتقات آن را ذکر کرده، سپس معانی مجازی را ارائه می‌کند. وی در تفسیر کلمات، از قرآن، حدیث و سروده‌ها و اقوال عرب شاهد آورده است. او همچنین از قرائات وارده، اقوال صحابه و تابعین و حکماء و نیز تفسیر قرآن به قرآن نیز استفاده کرده است. راغب در تفسیر از علی بن ابیطالب(ع)، امام صادق(ع)، ابن عباس، ابن مسعود، عمر بن الخطاب، مجاهد، قتاده، حسن بصری، شعبی، سفیان و برخی دیگر نیز نقل قول کرده است.
 
پایگاه خبری شبکه الجزیره در مطلبی، به چگونگی نجات این کتاب از حمله مغول در زمان حمله هولاکوخان (نوه چنگیزخان) به بغداد پرداخته است که در زیر ارائه می‌شود:
تخریب کتابخانه بغداد به دست مغولان در سال ۶۵۶ هجری قمری، از وحشتناک‌ترین جنایات در تاریخ اندیشه بشری محسوب می‌شود. چرا که این کتابخانه در آن زمان بزرگترین کتابخانه دنیا بود و کتاب‌های مختلفی از انواع علوم و فنون در آن جمع‌آوری شده بود.
با وجود قتل و کشتار لشگر هلاکوی مغول، برخی طالبان علم در آن زمان برای نجات این کتاب‌ها اقدام کرده و توانستند برخی از آنها از جمله کتاب «المفردات فی غریب القرآن» نوشته راغب اصفهانی را نجات دهند.

نابود کردن کتاب‌ها
 
دکتر هلال کاظم الشبلی، استادیار دانشگاه‌های عراق در گفت‌وگو با الجزیره می‌گوید: نابودی کتاب‌ها در زمان اشغال بغداد توسط مغول‌ها به سبب هرج و مرجی رخ داد که این شهر با آن مواجه بود؛ در آن زمان کتابخانه‌ها و خانه‌های علما، امرا و سرشناسان بغداد مورد حمله مغولان قرار گرفت و بیشتر آنها در حین جنگ از بغداد مهاجرت کردند. بنابراین خانه‌های آنها سرقت شد و کتاب‌ها بیشتر در معرض نابودی و سوزانده شدن قرار گرفتند.
 
الشبلی توضیح می‌دهد که این مسئله به شناخت فکری مردم بغداد خدشه وارد کرد چرا که دستاوردهای علمای نخستین، پایه و اساس علم و اندیشه محسوب می‌شد و پژوهشگران و محققان به آنها تکیه می‌کردند. لذا در آن دوران بغداد روزهای تاریکی را در نتیجه اشغالگری مغولان و سوزانده شدن کتابخانه‌ها و مهاجرت علما به خود دید.
 
الشبلی معتقد است که از بین رفتن کتاب‌ها انتخابی نبوده است زیرا بسیاری از کسانی که کتاب‌ها را از بین می‌بردند، فرقی میان کتاب‌های مذهبی یا دیگر کتاب‌ها قائل نبودند و سربازان مغول با زبان عربی آشنایی نداشتند که کتاب‌ها را انتخاب کرده و نابود کنند.
 
کتاب «المفردات فی غریب القرآن»

اسعد عبدالله، نویسنده و ادیب عراقی می‌گوید: از معدود کتاب‌هایی که از نابودی نجات یافت می‌توان به «المفردات فی غریب القرآن» اثر حسین بن محمد راغب اصفهانی (متوفای سال ۵۰۲ هجری/۱۱۰۸ میلادی) اشاره کرد. راغب اصفهانی ادیبی اصفهانی‌الاصل بود که در بغداد می‌زیست و در زمینه‌های مختلف از جمله تفسیر، ادبیات و بلاغت کتاب نوشته است.
 
عبدالله ادامه می‌دهد: این کتاب یکی از مشهورترین و پرفایده‌ترین کتاب‌های راغب اصفهانی به شمار می‌رود؛ چرا که کلمات دشواری را که در قرآن کریم آمده، تفسیر کرده است و مانند کتاب‌های لغت، بر اساس حروف الفبا دسته‌بندی شده است که این امر موجب سهولت استفاده پژوهشگران و رسیدن به مقصود در کمترین زمان ممکن شده است.
 
عبدالله تأکید می‌کند: این کتاب از ویژگی‌ها و جایگاه علمی بالایی برخوردار است و انسان را به کلیدهای آیات قرآن راهنمایی می‌کند. این کتاب حدود ۱۰ قرن پیش به شکل الفبایی نگاشته شده یعنی به همان روشی که محققان و نویسندگان زمان ما از آن استفاده می‌کنند. این نشان‌دهنده سابقه علمی بسیار بالای اصفهانی بوده است.

محو تمدن اسلامی
 
در همین راستا دکتر محمد عبدالقادر الدوری، متخصص زبان عربی می‌گوید: بغداد در گذشته مرکز علم و معرفت و برگزاری جلسات علمی و زبان‌شناسی بود. در آن زمان مکتب بغدادی در نحو عربی، مکتبی معتبر به حساب می‌آمد که دارای اصول و علمای خاص خود بود. در آن دوران فعال تاریخ امت اسلامی، دانشمندی از اصفهان ظهور کرد که ساکن بغداد بود و علم لغت را از علمای این رشته فرا گرفته بود.
 
الدوری می‌افزاید: از دستاوردهای اصفهانی برای کتابخانه‌های عربی قرآنی کتاب المفردات بود که بر اساس ریشه کلمات به ردیابی معانی آنها می‌پرداخت و معانی خیالی را رد می‌کرد.
 
وی همچنین درباره اینکه چگونه هزاران کتاب در آن زمان به رود دجله ریخته شده و تمدن آن دوران محو و همه علوم با نابودی کتاب‌ها از بین رفتند، نیز سخن گفت.
 
نجات یافتن کتاب‌ها
 
از سوی دیگر، دکتر محمود شمس‌الدین الخزاعی، محقق و استاد دانشگاه، سقوط بغداد به دست مغول‌ها را خسارت بزرگی بر فرهنگ و تمدن اسلامی توصیف کرد که آتش آن شمار زیادی از کتب علمی کمیاب را سوزاند. مغول‌ها همچنین بیت الحکمه را که یکی از بزرگترین کتابخانه‌های جهان در آن دوران بود، به آتش کشیدند و کتاب‌های آن را در رودخانه‌های دجله و فرات انداختند، تا جایی که گفته شده «آب رودخانه دجله با خون قربانیان و جوهر کتاب‌ها به رنگ‌های قرمز و آبی درآمده است.»
 
الخزاعی تأکید کرد: نسخه خطی که به عقیده او دست‌نویس اصلی کتاب مفردات القرآن اصفهانی است در کتابخانه القادریه بغداد موجود است زیرا یکی از مسلمانان در زمان اشغال بغداد توسط مغول‌ها توانسته است آن را از آب دجله بیرون آورد.
 
به گفته الخزاعی، نجات‌دهنده کتاب در صفحه اول آن نوشته است: «لقد انتشلت هذا الکتاب من نهر دجلة بعد أن رماه التتر وذلک سنة ۶۵۶ هجریة، وأنا الفقیر إلیه تعالی محمد بن أبی بکر بن أبی فوارس: این کتاب از رود دجله، پس از آنکه در سال ۶۵۶ هجری به وسیله قوم تاتار در رودخانه انداخته شده بود، از آب گرفته شده است، و من، فقیر الی الله، محمد بن ابی بکر بن ابی فوارس هستم». بقیه کلمات نیز به دلیل حل شدن جوهر نوشته در آب، خوانا نیست.

ریخته شدن خون علم و دانش
 
دکتر عمادالدین خلیل، اندیشمند و مورخ اسلامی نیز می‌گوید: کتاب‌های خطی به طور کلی از بین نرفته‌اند زیرا کتاب‌هایی که در معرض نابودی قرار نگرفتند در همان زمان به شهر مراغه در ایران منتقل شدند.
 وی در گفت‌وگو با الجزیره تخمین زده است که حدود ۹۰ درصد از نسخه‌های خطی موجود در کتابخانه‌های بغداد نابود شده است و کتاب‌هایی که باقی مانده در کتاب «تاریخ الادب العربی» نوشته کارل بروکلمان به آنها اشاره شده است.
 
حسین نهابه، ناشر و مترجم عرب نیز اشغال بغداد توسط مغولان و به آتش کشیدن کتابخانه‌ها از جمله کتابخانه بیت الحکمه بغداد را فاجعه‌ای بزرگ دانست که در اثر آن رود دجله با خون کشته شدگان و جوهر کتاب‌ها رنگین شد. جنگ هولاکو تنها به بغداد منتهی نشد، بلکه تمام شهرهای عراق را در برگرفت چرا که مغولان تلاش کردند هرچیزی را که با نژاد عرب در عراق ارتباط دارد، نابود کنند.
 
نهابه می‌افزاید که سریال غارت کتب خطی و گرانبها همچنان ادامه دارد؛ چه از طریق سرقت آنها یا فروختن یا قاچاق آنها به خارج. چنانکه یک مسافر انگلیسی که بزرگترین سارقان کتاب‌های بغداد محسوب می‌شود، بیش از ۱۲۰۰ کتاب خطی از عراق به سرقت برد و آنها را به کتابخانه موزه بریتانیا منتقل کرد. این سرقت‌های فرهنگی همچنان در مقابل چشم همگان ادامه دارد بدون اینکه جلوی آنها گرفته شود.
 
وی نتیجه می‌گیرد که کتابخانه‌ها و مطبوعات عراقی اخیراً رونق زیادی یافته است، به ویژه پس از خروج عراق از بند هفتم منشور سازمان ملل متحد، زیرا مقامات ذی‌صلاح از هیچ تلاشی برای رساندن اندیشه علمای عراقی به تمام نقاط جهان عرب دریغ نکرده‌اند.

منبع: ایکنا

منبع: مشرق

کلیدواژه: کرونا تحولات افغانستان المپیک توکیو قرآن کریم کتابخانه ها آن زمان کتاب ها آن دوران مغول ها

درخواست حذف خبر:

«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت www.mashreghnews.ir دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «مشرق» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۳۲۷۴۷۴۹۸ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.

با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.

خبر بعدی:

تبیین نگاه قرآنی رهبر معظم انقلاب را نباید در تدوین چند کتاب خلاصه کرد

آیت الله سیدهاشم حسینی بوشهری در کنگره بین المللی اندیشه‌های قرآنی حضرت آیت الله خامنه‌ای و اجلاسیه اساتید معارف اسلامی سراسر کشور که در دانشگاه معارف اسلامی قم برگزار شد، ضمن تبریک روز معلم و تجلیل از یاد و خاطره استاد شهید مطهری، با اشاره به روایتی از امام هادی علیه السلام در رابطه با جایگاه قرآن در تجلی زندگی مومنانه اظهار داشت: با این که همواره معارف قرآنی در مسیر تحقیق، پژوهش و ترویج و نشر و بسط قرار دارد، همچنان شادابی و طراوتش حفظ و روز به روز بر آن افزوده می‌شود.

وی با تاکید بر این که خداوند متعال قرآن را به گستره فراگیر تمام زمان‌ها تا روز قیامت نازل نموده است، خاطرنشان کرد: امام هادی علیه السلام در پاسخ به این سوال که چه سرّى است که قرآن هر چه بیشتر خوانده و بحث شود، بر تازگى و طراوت آن افزوده مى شود؟ فرمودند:، چون خداوند تبارک و تعالى، آن را تنها براى زمانى خاص و مردمى خاصّ قرار نداده است. از این رو، در هر زمانى و براى هر مردمى، تا روز قیامت، تازه و با طراوت است.

آیت الله حسینی بوشهری ضمن اشاره به اهمیت تبیین، توضیح و نشر اندیشه‌های قرآنی رهبر معظم انقلاب از دست اندرکاران برگزاری این کنگره تشکر کرد و اظهار داشت: امامین انقلاب بر این موضوع تصریح داشتند که با انس با قرآن و تامل در آیات الهی، از زاویه نگاه قرآن می‌شود به دل‌ها راه یافت و در دل‌ها نفوذ کرد.

وی ضمن تأکید بر ادامه و احیای رویکرد تفسیری امام خامنه‌ای در میان فرهیختگان قرآن پژوه به نوع نگاه قرآنی رهبر معظم انقلاب به موضوعات متعدد اجتماعی اشاره نمود و ابراز داشت: رویکرد قرآنی رهبر معظم انقلاب پیش از انقلاب و بعد از انقلاب متفاوت بوده، و تفسیر آیات الهی را مبتنی بر اقتضائات و شرایط روز مورد توجه قرار دادند.

آیت الله حسینی بوشهری تفسیر حضرت آیت الله خامنه‌ای از قرآن را تفسیر اجتهادی دانست و گفت: ایشان از رهگذر عقل و خرد ضمن تفسیر قرآن به قرآن، آیات الهی را مبتنی بر روایات اسلامی تفسیر نمودند.

رئیس جامعه مدرسین حوزه علمیه قم تصریح کرد: رویکرد قرآنی رهبر معظم انقلاب از یک جهت اجتهادی و از جهتی متناظر با موضوعات زمان است.

وی بر اهمیت پایش همه جانبه اندیشه‌های قرآنی رهبر معظم انقلاب تاکید کرد و اظهار داشت: برخی از اساتید در بررسی کلمه به کلمه و جمله به جمله تفاسیر امام خامنه ای، نکات بدیلی را در رابطه با روش و گرایش تفسیری و قواعد آن ارائه نمودند.

آیت الله حسینی بوشهری تدبر در قرآن را از مهمترین نکات پیش از تلاوت قرآن دانست و ابراز داشت: شأن پیامبر شأن تبیینی نسبت به آیات قرآن بود؛ لذا در تدبر به قرآن باید در عین توجه به محکمات، معنای متشابهات را در مسیر ارجاعات علمی قابل قبول استخراج نمود.

وی با بیان این که تفسیر قرآن باید به گونه‌ای باشد که خواص بپسنند و عوام بفهمند، خاطرنشان کرد: تفسیر قرآن به قرآن رهبر معظم انقلاب همچون سیاق علامه طباطبایی متاخذ از «القرآن یفسر بعضه بعضا» است؛ لذا کسی که می‌خواهد یک آیه تفسیر کند، باید به سایر آیات قرآن اشراف داشته باشد تا گمراه و به بیراهه نرود.

رئیس جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در بخش دیگری از سخنان خود ضمن ارائه تشریحی از تفسیر قرآن به قرآن، به مصادیقی از آیات الهی که مکمل و مفسر دیگر آیات هستند، اشاره و به تبیین برخی از ملاک‌های زندگی مومنانه از نگاه قرآنی پرداخت.

آیت الله حسینی بوشهری با بیان این که باید به دغدغه‌های اجتماعی جامعه پرداخت و خود را محصور در احکام فردی ننماییم، اظهار داشت: باید با رویکرد هدایتی و تربیتی وارد میدان تجلی احکام اجتماعی شده، راه حل‌ها را از بند بند آیات قرآنی اتخاذ نماییم.

وی قرآن را نسخه شفابخش، موعظه گر، هدایت آفرین و رحمت بخش برای مومنان دانست و اظهار داشت: کسی که تحت تاثیر موعظه قرآن قرار گیرد، زنگار‌ها از دل زدوده شده، زمینه هدایت فراهم خواهد شد و کسی که مشمول هدایت گردد، مشمول رحمت الهی خواهد بود.

آیت الله حسینی بوشهری با تأکید بر این که نگاه قرآنی رهبر معظم انقلاب را نباید در چند جلد مکتوب خلاصه نمود، خاطرنشان کرد: بحث‌های تفسیری رهبر معظم انقلاب با راه و سخن ایشان عجین شده است؛ به گونه‌ای که هرجا سخنی می‌گویند، مبتنی بر نکته سنجی‌های دقیق و عمیق معارف قرآنی است.

رئیس جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ضمن اشاره به جایگاه سنت‌های اجتماعی جوامع در نگاه قرآنی، شبهه زدایی از معارف قرآنی در اذهان مخاطبان را یکی از سیره‌های تفسیری رهبر معظم انقلاب دانست.

وی به تبیین مصادیقی از نحوه پاسخگویی رهبر معظم انقلاب به شبهات مبتنی بر نگاه قرآنی پرداخت و با تاکید بر این که زندگی حقی همگانی است اظهار داشت: اینگونه نیست که یک عده‌ای هرکاری دلشان خواست انجام دهند و از دیگران بخواهند که ساکت بمانند، نمی‌شود که رژیم صهیونیستی به بزرگترین جنایات رقم بزند و در مقابل پاسخ حق دفاع فلسطینیان، رویه محکومیت را در پیش گیرند.

آیت الله حسینی بوشهری مقابله و مقاومت را تنها مسیر عقلی و دینی پاسخ به جنایات رژیم غاصب صهیونیستی دانست و ابراز داشت: اسلامی که در رأس ابراز عواطف احساسی است؛ وقتی با جنایات ظالمان مواجه می‌شود، دستور به تنبیه و مقابله می‌دهد.

منبع: خبرگزاری صدا و سیما

باشگاه خبرنگاران جوان قم قم